Kunst in de orthodoxe religie

Door: Aris Angelou - Gediplomeerde Nederlandstalige gids in Griekenland

Architectuur

Je zou kunnen beweren dat de geschiedenis van de oosterse kerkelijke architectuur kort na de erkenning van het Christendom en de stichting van Constantinopel, de hoofdstad van het Oost Romeinse of Byzantijnse Rijk, is begonnen.

De meest gekende Orthodoxe kerk is de basiliek Hagia Sofia (de Kerk van de Heilige Wijsheid van God) in Constantinopel die gebouwd werd in de eerste helft van de 6de eeuw en één van de eerste toepassingen van een koepelkerk is. Een prachtige, grote kerk, een niet te evenaren christelijk Unesco monument dat voor meer dan 900 jaar de zetel van de Oecumenische Patriarch van Constantinopel is geweest (van 537 toen de kerk voltooid werd tot 1453 toen de stad in Turkse handen viel en de kerk een moskee werd).

Hagia Sofia

Ouder nog zijn de Hellenistische Basilieken die geen koepel maar een zadeldak hebben. Daar zijn mooie voorbeelden van in Thessaloniki te vinden, de tweede grootste stad van het Oost Romeinse Rijk die een flink aantal christelijke monumenten bezit. Onder andere de kerken Hagios Dimitrios en Acheiropoiitos, allebei in de 5de eeuw gebouwd. Deze oude basilieken hadden oorspronkelijk prachtige mozaiken waarvan de meeste helaas verdwenen zijn nadat de kerken omgebouwd werden in moskeeën.      

Hagios Dimitrios Thessaloniki

De opvolger van de koepelbasiliek is de kruiskoepelkerk die veel varianten kent. Dit is de soort kerk waarin de kerkelijke architectuur van de orthodoxe wereld lang mee geexperimenteerd heeft net zoals er in het westen veel geexpirimenteerd werd met de gotische kerken. De kruiskoepelkerken zijn voornamelijk in de tijd van het  Byzantijnse Rijk gebouwd. Ze zijn vooral in Griekenland en in andere Balkanlanden bewaard gebleven. De buitenkant is meestal niet bepleisterd en bestaat uit allerlei combinaties van verschillende bouwmaterialen zoals bakstenen en soorten natuursteen in zones geplaatst. Het lijkt net een borduurwerk op steen... Na de bekering van de slavische stammen tot het Christendom verschijnen ook de uivormige koepels die men vooral in Rusland ziet en in andere slavische landen.                                         

Byzantijnse kerk in Mystras

In het algemeen hebben de Orthodoxe kerken een ander karakter dan de Katholieke of Protestantse kerken. Ze hebben kleinere ramen waardoor ze donkerder zijn dan de westerse kerken en veel afgeronde elementen zoals ronde bogen, vensters en koepels.

Schilderkunst

Eén van de opvallende kenmerken van de Orthodoxe kerken is dat heel het interieur beschilderd is met afbeeldingen van bijbelse gebeurtenissen.. Een soort animatie verhaal met een religieuze betekenis dat ooit een praktische betekenis had. Door naar die “plaatjes”te kijken konden ongeletterde christenen belangerijke momenten uit de bijbelse geschiedenis begrijpen en beleven.                                     
De muurschilderingen in de Byzantijnse kerken zijn geschilderd met waterverf. De eerste verflagen worden 'al fresco' geschilderd (op het natte pleister aangebracht). Vaak zijn de bovenste verflagen 'al secco' geschilderd (op een droge oppervlakte aangebracht). Het zijn technieken die enkel door zeer ervaren kunstenaars beheerst werden aangezien een fresco moeilijk of niet gecorrigeerd kan worden. Je kan er moeilijk overheen schilderen. In de nieuwere kerken gebruikt men moderne technieken. Er wordt met olieverf geschilderd.              

Heel bijzonder in de oosterse kerkelijke kunst zijn de iconen die zeer populair zijn in de orthodoxe traditie. Ze worden gezien als een soort spiritueel werk, als een venster naar de hemelse werkelijkheid waar je met je gevoel naar moet leren kijken.

Die gedachten hebben het karakter van de oosterse religieuze kunst sterk bepaald. De oosterse kunstenaars die vaak monniken waren vonden dat de religieuze kunst andere kenmerken moest hebben dan de gewone kunst omdat zij de Goddelijke dimensie presenteren...Daarom zijn de iconen a-realistisch en sterk tweedimensionaal. Het is de derde dimensie, de diepte, die dan bewust ontbreekt. Er is geen sprake van mooie landschappen, indrukwekkende gebouwen of gedetailleerde interieurs met prachtige meubelen zoals in de westerse realistische religieuze kunst. Enkel een gouden achtergrond met soms wat schematisch afgebeelde rotsen en bomen die een beetje surrealistisch aandoen of gebouwen met een verkeerd perspectief die vanuit verschillende kanten gezien kunnen worden..En dan de kleuren...Blauwe rotsen en rode paarden...Het heeft allemaal met symboliek te maken.. Wit voor het Goddelijk licht, zwart voor de hel, groen voor de hoop, rood voor de Goddelijkheid, blauw voor de aardse- menselijke natuur, goud voor de afstraling van de Goddelijke zonneglans.

Mount Athos - Kapel Agios Efstathios in Mylopotamos

Toch is de bedoeling dat je aandacht niet getrokken wordt door al dat moois in de achtergrond. Het prachtige landschap, de rijke klederdrachten die de figuren dragen bijboorbeeld. De aandacht moet juist getrokken worden door het gelaat van de afgebeelde heiligen. Het gelaat is daarom de laatste handeling van de beschildering van een icoon. Typisch is de lange en smalle neus. De mond is klein, speciaal gemaakt om de liturgie te zingen of de kus des vredes te geven. Soms is het voorhoofd onnatuurlijk groot, breed en vol met rimpels om de nadruk te leggen op het diep denken. De handen zijn veel te lang. Het zijn handen die gemaakt zijn om de Bijbel te houden. De kleding is gemaakt om de ziel te bekleden en niet het lichaam.

Wat de meeste tijd in beslag neemt is de beschildering van de ogen die de aandacht moeten trekken. Je hoort soms mensen zeggen dat de oosterse religieuze schilderkunst niet naar originaliteit zoekt omdat een oude icoon identiek schijnt te zijn met een nieuwe icoon. Dat komt omdat hagiograafen verplicht zijn om vaste stappen tijdens de beschildering van een icoon te volgen. Waar ze juist wel mee mogen improviseren zijn de ogen. Dat is namelijk het gedeelte van de icoon waar het spirituele element in zit. De ogen op de iconen kijken nooit op dezelfde wijze. Door dit detail aandachtig te bekijken kan iemand zien of een bepaalde icoon hem wel of niet aanspreekt.

Mensen die niet bekend in die traditie zijn krijgen dan ook de indruk dat de mensen in de Orthodoxe wereld op een heidense wijze met al die plaatjes omgaan. Zoals de wijze waarop de orthodoxe christenen een kerk betreden en de iconen begroeten... het kussen van de icoon, het knielen voor een icoon , het kruis slaan voor een icoon.                     
Voornamelijk voor de protestantse christenen lijkt dit allemaal een soort afgoderij!  De gereformeerde traditie moet niets hebben van plaatjes in de kerk zoals hieronder beschreven staat in het Oude Testament.

Exodus 20:4-5 Beeldverbod: Maak geen godenbeelden, geen enkele afbeelding van iets dat in de hemel hier boven is of van iets beneden op de aarde of in het water onder de aarde. Kniel voor zulke beelden niet neer, vereer ze niet, want ik, de Heer, uw God, duld geen andere goden naast mij.

De problematiek over het wel of geen afbeeldingen in de kerk gebruiken en hoe je ermee moet omgaan is ouder dan men denkt...In de westerse geschiedenis spreken mensen over de Beeldenstorm. De geschiedenis van het oostelijk christendom heeft ook een Beeldenstorm gekend die zelfs heftiger is geweest dan de westerse met een lange duur: Deze beeldenstorm heet Iconoclasme (de strijd om de iconen) en heeft bijna 120 jaar geduurd (726-843). Tijdens het iconoclasme werden heiligverklaringen verbannen. De monniken werden vermoord en bijna alle iconen en relieken werden vernietigd. Er zijn daarom weinig iconen uit die tijd bewaard gebleven. Enkele bevinden zich in het Catharina klooster in het Sinaï.

Pas in de 8ste eeuw werd een einde gemaakt aan dat conflict toen Johannes van Damascus (676-749) de theologische onderbouwing van de icoonverering heeft vastgesteld:
Woord is vlees geworden: materie als middel om tot God te komen is toegelaten.
Afbeelding is een communicatiemiddel en dient als middel met respect behandeld te worden.
Verwerpen van beelden is verwerpen van menselijkheid van Christus en schepping.
Joods beeldverbod (Oude Testament) geldt niet voor Christenen (dingen veranderen door de menswording van Jezus Christus-Nieuwe Testament).

Het moet wel duidelijk gemaakt worden dat volgens het Dogma van de Orthodoxie EEN ICOON GEEN OBJECT TER AANBIDDING NAAST GOD ZELF IS.
Er bestaat één iemand die aanbeden mag worden en dat is God, dus de Heilige Drievuldigheid- Vader, Zoon en Heilige Geest.                                   

Iconen mogen enkel geëerd worden. Dus het kussen, het buigen, het kruis slaan is een ongeschreven volksritueel, een gebarentaal die in de loop der eeuwen is ontstaan en gebruikt wordt door de gelovigen. Zij voelen die behoefte omdat zij zich op die manier dichter bij God voelen.

*Hagiografie: de vervaardiging van portretten van heiligen en van bijbelse gebeurtenissen.

---

Schrijf je in en blijf op de hoogte

Wil je op de hoogte blijven van al het nieuws over Griekenland en de Griekse Gids schrijf je in voor onze gratis digitale nieuwsbrief. Direct na het aanmelden ontvang je van ons een e-mail met een link om je inschrijving te bevestigen.

Disclaimer: Wij verzamelen zoveel mogelijk informatie om onze lezers te helpen. De Griekse Gids is niet verantwoordelijk voor beslissingen die u neemt op basis van bovenstaande informatie. Houd er rekening mee dat informatie snel (per dag en zelfs per uur) kan veranderen. Zodra er wijzigingen zijn passen wij dit zo snel mogelijk aan op deze website.

---